Kierownik projektu: mgr Małgorzata Radomska
Numer projektu: 2013/09/N/HS3/02906
Źródło finansowania: Narodowe Centrum Nauki, konkurs Preludium
Okres realizacji projektu: 2014-2015
Słowa klucze: Egipt, Sakkara, Bogowie, Kulty, Okres Ptolemejsko-Rzymski

1. Cel prowadzonych badań
Celem naukowym projektu jest analiza nekropoli w Sakkarze okresu ptolemejsko-rzymskiego w aspekcie jej funkcji religijnej i ideowego przesłania zakodowanego w jej zabytkach.
Celowi temu będą towarzyszyły prace nad identyfikacją kultów wszystkich bóstw i odtworzeniem rytuałów sprawowanych na nekropoli, jak też nad nekropolą w odbiorze wiernych – użytkujących ją dla celów sepulkralnych oraz jako miejsca kultu.
Obu przedsięwzięciom będzie służyć wstępny etap - utworzenie bazy danych dla szerokiego spektrum zabytków pochodzących zarówno z Sakkary jak i spoza niej, ale dotyczących jej funkcjonowania. Skatalogowanie całego opublikowanego materiału poświęconego bogom i kultom sakkaryjskim w okresie ptolemejskim i rzymskim pozwoli na głębszą, wszechstronną analizę zabytków, która stanie się podstawą do dalszych badań nad życiem religijnym zróżnicowanych etnicznie i kulturowo grup zamieszkujących ówczesne Memfis.
Istotne jest zbadanie relacji wyposażenia grobowego pochówków tego okresu z kultami odnotowanymi w innych źródłach pochodzących z nekropoli.
Ważnym przedmiotem studiów jest również percepcja, przede wszystkim przez ludność grecką, tradycyjnej religii egipskiej, ze szczególnym uwzględnieniem wierzeń grobowych.

2. Zastosowana metoda badawcza/metodyka
Podstawowym narzędziem do realizacji celu badawczego będzie utworzenie bazy danych zawierającej te zabytki archeologiczne pochodzące z Sakkary oraz spoza jej granic, a datowane na okres ptolemejski i rzymski, które poświadczają kult lub samą obecność bóstwa na nekropoli, oraz zabytki związane z kultem grobowym, odkryte w kontekście pochówków przez polską misję archeologiczną na zachód od piramidy Dżesera, które pozwolą na odtworzenie bogatego repertuaru bóstw związanych z prywatnym kultem grobowym, a także związanych z nim rytuałów oraz ich symboliki religijnej. W bazie danych, zaprojektowanej przez autorkę wniosku, zostanie umieszczony pełny opis, fotografia oraz rysunek każdego zabytku. Znajdą się w nim podstawowe informacje na jego temat, które umożliwią dalszą analizę. Osobną grupę zabytków utworzą te, które będą odnosiły się do recepcji nekropoli przez odwiedzających ją wiernych. Znajdą się tu głównie listy pisane przez pielgrzymów do bliskich na temat ich pobytu w centrach kultowych. W trakcie dalszej analizy zostaną wyszczególnione te informacje, które zawierać będą dane na temat funkcjonowania nekropoli i relacji wiernych z bóstwami, jak również te, które będą dotyczyły uroczystości odbywających się ku czci bóstw, oraz towarzyszących im rytuałów. W bazie danych zostaną umieszczone również te liczne dokumenty, które poświadczają istotę snów jako element wierzeń prywatnych. Zostanie dokonany podział na kulty państwowe i prywatne (ludowe), a następnie będzie podjęta próba lokalizacji tych ostatnich na nekropoli. Kolejnym etapem pracy będzie wieloaspektowa analiza danych mająca na celu próbę rekonstrukcji form kultu oficjalnego i prywatnego, jak również interpretacja stopnia asymilacji kultów lokalnych przez napływowe grupy mieszkańców.
    
3. Znaczenie oraz przewidywany wymierny efekt realizacji projektu
W efekcie realizacji projektu powstanie opracowanie naukowe w postaci monografii prezentujące po raz pierwszy w badaniach tej nekropoli wyniki kompleksowych badań nad wierzeniami i rytuałami w ramach kultów sprawowanych przez społeczeństwo Memfis w ostatnich wiekach p.n.e. i pierwszych n.e.
Publikacja wyników badań oraz katalogu zabytków związanych z tematem umożliwi dalsze szczegółowe studia nad Sakkarą w okresie ptolemejsko-rzymskim oraz badania porównawcze dla innych prowincji Egiptu starożytnego.

4. Uzasadnienie nowatorskiego charakteru projektu
Dotychczasowe badania prowadzone na nekropoli w Sakkarze były w dużej mierze poświęcone eksploracji poszczególnych kompleksów grobowych i kultowych, stratygrafii stanowisk oraz dokumentacji kolejnych faz ich rozwoju. Obecnie teren nekropoli jest przedmiotem studiów kilku międzynarodowych misji, które odnotowują świadectwa użytkowania jej w okresie ptolemejskim, odsłaniając kolejne pochówki. Prace archeologiczne prowadzone są w dużej mierze na częściowo odkrytych cmentarzach świętych zwierząt, odkrytych przy centrach ich kultów, oraz na cmentarzach ludzi, rozproszonych wokół piramidy Dżesera. Mimo że świadectwa kultów w postaci południowych katakumb świętych ibisów w północnej Sakkarze były znane podróżnikom, którzy odwiedzali nekropolę już w XVII wieku n.e., do dziś nie zostały one opracowane w formie naukowej monografii, która dostarczyłaby odpowiedzi na pytania tyczące rytuałów odprawianych w ramach tych kultów, jak również ustaliłyby panteon bóstw czczonych tu w okresie ptolemejskim.
Nowatorski charakter będą miały prace dokumentacyjne zabytków związanych ze sprawowanymi na nekropoli kultami i umieszczenie ich w bazie danych, która posłuży interpretacji zawartych w nich informacji dla odtworzenia wierzeń mieszkańców Memfis oraz recepcji nekropoli sakkaryjskiej. Dotychczasowe badania nad tą grupą źródeł ograniczały się jedynie do dokumentacji wybranych zabytków bez odniesienia do szeroko rozumianego kontekstu związanego z funkcją rytualną nekropoli i sferą duchową pielgrzymów. Badania w ramach projektu będą również pionierskimi ze względu na pierwszą próbę odtworzenia obrazu życia religijnego ludności Memfis i ideowego przesłania zawartego w zabytkach z nim związanych.

5. Wpływ realizacji projektu na rozwój dyscypliny naukowej
Niedostateczne zainteresowanie badaczy okresem ptolemejskim i rzymskim w Sakkarze wydaje się być wynikiem nie tylko znacznie rozproszonego materiału, ale przede wszystkim jego fragmentarycznością.
Pierwsze wzmianki nielicznych europejskich podróżników na temat zabytków Sakkary datowane są na drugą połowę XVI wieku. W relacji Hansa Christopha Teufel’a z 1588 r. po raz pierwszy pojawia się nazwa Saccara w odniesieniu do wioski, gdzie znajdują się pozostałości zabytków starożytnego Egiptu oraz mumie, które szybko stały się dla turystów główną atrakcją, jako źródło zabalsamowanego materiału kostnego o domniemanych właściwościach leczniczych. Spowodowało to rabunek cmentarzy Sakkary na szeroką skalę, pozostawiający przyszłym badaczom naruszony w wielu miejscach kontekst archeologiczny, zakłócony uprzednio przez rabusiów starożytnych. Lokalizacja południowych katakumb ibisów w północnej Sakkarze była znana podróżnikom odwiedzającym nekropolę już w XVII wieku.
Nekropola okresu ptolemejskiego w Sakkarze, zajmująca stratygraficznie najwyższe warstwy terenu, z reguły zawierające wtórny, wyjęty z oryginalnego kontekstu materiał, nie była dotychczas przedmiotem kompleksowych badań. Prace archeologiczne prowadzone od 2 połowy XIX wieku koncentrowały się szczególnie na eksploracji stanowisk datowanych na wcześniejsze dynastie; świadectwa użytkowania nekropoli w okresie ptolemejskim pojawiały się niejako „przy okazji”.
Dla badań nad Sakkarą tego okresu niewątpliwie fundamentalne znaczenie ma praca Dorothy Thompson wydana w 1988 roku. Jakkolwiek poświęcona została głównie miastu Memfis w jego aspekcie ekonomiczno-socjalnym, do dziś pozostaje jedyną publikacją, w której autorka podjęła problem funkcjonowania miasta w czasach Ptolemeuszy, gdy przestało już pełnić rolę stolicy kraju. W pracy tej problem bóstw i ich kultów został jedynie zasygnalizowany, co jest zrozumiałe z powodu objętości publikacji natury ogólnej.
Wydaje się, że znaczenie materiału i rola Sakkary w okresie ptolemejsko-rzymskim uzasadnia podjęcie tematu badawczego. Zebrana dokumentacja zostanie udostępniona w formie publikacji szerokiemu gronu badaczy i wypełni istniejącą lakunę poznawczą w kwestii funkcji nekropoli jako miejsca pochówków ludzi i bogów z ich kultami i rytuałami w czasach panowania dynastii Lagidów.