Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych Polskiej Akademii Nauk (IKŚiO) powstał we wrześniu 2010 w wyniku połączenia dwóch niezwykle zasłużonych dla polskiej nauki placówek badawczych – Zakładu Archeologii Śródziemnomorskiej PAN oraz Zakładu Krajów Pozaeuropejskich PAN.
Zakład Archeologii Śródziemnomorskiej PAN
Zakład Archeologii Śródziemnomorskiej jako jednostkę Akademii stworzył profesor Kazimierz Michałowski. Zakład został założony w 1956 r. jako kluczowy element „polskiej szkoły archeologii śródziemnomorskiej”, międzyresortowego konsorcjum naukowego mającego kierować polskimi badaniami wykopaliskowymi i koordynować działalność naukową w zakresie tej dyscypliny. Instytucjami ściśle współpracującymi z Zakładem były jednostki Uniwersytetu Warszawskiego: Katedra Archeologii Śródziemnomorskiej i Polska Stacja Archeologii Śródziemnomorskiej w Kairze, jak też Muzeum Narodowe w Warszawie.
Polityczne zmiany, które zaszły po 1956 r., umożliwiły wznowienie polskich wykopalisk w basenie Morza Śródziemnego. Zakład Archeologii Śródziemnomorskiej PAN działał jako instytucja gromadząca i przetwarzająca dokumentację wykopaliskową, a następnie publikująca rezultaty badań w stworzonych przez siebie seriach wydawniczych. Serie te poświęcono, z jednej strony, poszczególnym stanowiskom, takim jak: Aleksandria, Deir-el Bahari, Tell Atrib, Saqqara, Faras, Mirmeki, Nea Pafos i Palmyra, ale także przeznaczono do publikacji wybranych grup zabytków antycznych rzeźb i waz: Corpus Vasorum Antiquorum, Corpus Signorum Imperii Romani. Powstała także seria Travaux du Centre, publikująca monografie, oraz czasopismo Etudes et Travaux.
Po śmierci profesora Kazimierza Michałowskiego w 1981 r. unia trzech wspomnianych wyżej instytucji współtworzących "polską szkołę archeologii śródziemnomorskiej" zmieniła charakter. Rozpoczął się okres restrukturyzacji Zakładu. Zmianie uległ system współpracy Zakładu Archeologii Śródziemnomorskiej PAN z placówkami Uniwersytetu Warszawskiego: Instytutem Archeologii i Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej. Pierwszym dyrektorem ZAŚ PAN po prof. K. Michałowskim został prof. Tadeusz Dzierżykray-Rogalski. Od roku 1982 placówką kieruje prof. Karol Myśliwiec.
Zakład rozwinął współpracę z placówkami naukowymi z całej Polski, m.in. z Instytutem Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Muzeum Archeologicznym w Poznaniu, Muzeum Archeologicznym w Krakowie, Instytutami Archeologii Klasycznej i Filologii Klasycznej Uniwersytetu Wrocławskiego, jak również z Zakładem Krajów Pozaeuropejskich PAN.
Konieczność wprowadzenia zmian stała się jeszcze bardziej widoczna po 1989 r. Odpowiedzialność za część istniejących serii przejęły wówczas inne instytucje, a w Zakładzie powstały nowe, prezentujące wyniki prac na nowo otwartych stanowiskach w Nubii, w Sakkarze oraz Tell Atrib. Biblioteka Zakładu stała się wiodącą w kraju w dziedzinie archeologii śródziemnomorskiej, a w szczególności w zakresie archeologii Egiptu. W ostatnich latach rozpoczęto prace nad digitalizacją archiwum Zakładu, a począwszy od 2006 r. także nad budową elektronicznego katalogu biblioteki.
Trzema głównymi polami działalności placówki były: archeologia Egiptu, archeologia Nubii oraz archeologia Bliskiego Wschodu w okresie hellenistycznym i rzymskim. Programy badawcze Zakładu powiązane były z projektami wykopaliskowymi Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW im. Prof. Kazimierza Michałowskiego, jak również z pracami terenowymi zagranicznych instytutów prowadzonymi na Cyprze, w Egipcie, Grecji, Izraelu, Sudanie i Syrii. W trzech przypadkach Zakład zawarł formalne porozumienia o współpracy: z Narodową Korporacją Starożytności i Muzeów Sudanu, z Instytutem Archeologii im. Zinmana Uniwersytetu w Hajfie oraz z Kairskim Oddziałem Niemieckiego Instytutu Archeologicznego. Ponadto, Zakład współtworzył projekt z Laboratorium HISOMA (UMR 5189) z Lyonu, poświęcony studiom nad ceramiką klasy sigillata z wykopalisk francuskich na Delos. Projekt ten stanowi część umowy między Narodowym Centrum Badań Naukowych Francji (CNRS) a Polską Akademią Nauk i kontynuowany jest w ramach Instytutu Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN.
Zakład Krajów Pozaeuropejskich PAN
W 1962 r., z inicjatywy członka PAN Józefa Chałasińskiego powstała Pracownia Zagadnień Społecznych i Kulturowych Afryki Współczesnej, a sam prof. Józef Chałasiński objął funkcję dyrektora. Ze stanowiska ustąpił wraz z przejściem na emeryturę w 1974 r., a jego miejsce zajęła prof. dr hab. Anna Mrozek-Dumanowska (lata 1975-1976).
W 1976 r. Pracownia przekształcona została w Zakład Krajów Pozaeuropejskich PAN a funkcję dyrektora pełnili kolejno: prof. dr hab. Edward Szymański (1976-1981), prof. dr hab. Andrzej Zajączkowski (1981-1992) oraz prof. dr hab. Jerzy Zdanowski (1993-2010).
Zakład został powołany do prowadzenia badań interdyscyplinarnych nad rozwojem krajów Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Początkowo zajmowano się zagadnieniami kultury i piśmiennictwa. Następnie podjęta została problematyka społeczno-gospodarcza i polityczna, badanie struktur społecznych, zagadnienia przeobrażeń religii oraz komunikacji i współpracy międzykulturowej. Od 1993 r. badania prowadzone były przez 3 zespoły: socjologii religii; socjologii rozwoju; dialogu międzykulturowego. W 2009 roku, Zakład podjął się koordynowania udziału polskiego środowiska naukowego w projekcie międzynarodowym African Borderlands finansowanym przez Europejską Fundację Nauki (ESF). W ramach programu, w dniach 10-12 września 2009 roku w Johannesburgu odbyła się konferencja naukowa a oprócz niej liczne sesje warsztatowe w Europie w latach 2009-2010. Na rok 2011 planowane są kolejne konferencje i seminaria a współpraca strony polskiej z African Borderlands Research Network (ABORNE), koordynowana jest za pośrednictwem Instytutu Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN.
W rezultacie badań prowadzonych przez Zakład Krajów Pozaeuropejskich wydanych zostało kilkadziesiąt książek i kilkaset artykułów w czasopismach krajowych i zagranicznych. Stanowią one znaczący wkład w polskie badania nad rozwojem krajów Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej i nawiązują do światowych osiągnięć w danej dziedzinie. Ich wartość wynika z tego, że oparte są na materiałach źródłowych napisanych w językach orientalnych i pochodzących z krajów i regionów, o których traktują. Przełamują one dzięki temu europocentryczne patrzenie na wiele zagadnień dotyczących rozwoju i wprowadzają do literatury przedmiotu autorów spoza europejskiego kręgu kulturowego. W ten sposób, przez publikacje Zakładu do literatury polskiej wprowadzeni zostali ideolodzy negritude, filozofowie fundamentalizmu muzułmańskiego, poznana została socjologia arabskich krajów śródziemnomorskich, indyjscy wyraziciele dialogu międzykulturowego. Pionierskie na gruncie polskim okazały się rezultaty badań Zakładu nad wierzeniami oraz synkretyzmem religijnym w Afryce Czarnej, nad procesami narodowotwórczymi w Afryce i procesami państwowotwórczymi w krajach muzułmańskich Bliskiego Wschodu. W Zakładzie powstało wiele monografii, jak na przykład pierwsza w literaturze przedmiotu historiografia chińskich prac o historii Chin w XIX i XX w.; pierwsza w Europie Środkowej historia Tajwanu; pierwsza w literaturze przedmiotu historia Arabii Wschodniej.
Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN jest spadkobiercą Zakładu Archeologii Śródziemnomorskiej i Zakładu Krajów Pozaeuropejskich PAN a pracownicy i kierownictwo Instytutu żywią głęboki szacunek wobec dorobku obu placówek oraz ich wkładu w rozwój polskiej nauki. W ramach Instytutu realizowane są więc projekty badawcze rozpoczęte w ramach obu Zakładów, kontynuowana jest także współpraca z ośrodkami naukowymi z całego świata.