Kierownik projektu: mgr Jadwiga Iwaszczuk
Numer projektu: 2012/05/N/HS3/01733
Źródło finansowania: Narodowe Centrum Nauki, konkurs Preludium 3
Okres realizacji projektu: 2013-2015
Słowa klucze: Egipt, prowincja, topografia historyczna, architektura, świątynia egipska Nowego Państwa
Osiągnięcia
1. Wykreowanie strony internetowej będącej narzędziem przyśpieszającym pracę badacza poprzez radykalne skrócenie etapu poszukiwania informacji na rzecz skupienia się na analizie danych. Wypracowanie sposobu publikacji źródeł informacji wszelkiej kategorii tak, aby jak najefektywniej wykorzystać zebrany materiał. Zapewnienie dostępności danych na stronie dla międzynarodowego środowiska naukowego poprzez publikowanie ich w języku angielskim.
2. Stworzenie systemu baz danych i wprowadzenie ponad 1500 rozbudowanych rejestrów wewnętrznie ze sobą powiązanych, uzupełnionych o ponad 200 rysunków i ponad 50 zdjęć.
3. Cykl dwóch artykułów ukazujących zakres wielkiego procesu rekonstrukcji pierwotnego porządku i odnowy kraju przeprowadzonego za rządów Hatszepsut na terenie całego Egiptu ze szczególnym uwzględnieniem prowincji.
Uzyskane wyniki
Baza danych
Jednym z najważniejszych wyników badań było opracowanie sposobu udostępniania badaczom Egiptu okresu wczesnych Tutmozydów całego opublikowanego materiału dotyczącego rządów królowej Hatszepsut. Powstał system powiązanych ze sobą baz danych kolekcjonujących informacje odnoszące się do stanowisk, scen, obiektów, ludzi żyjących w czasach Hatszepsut oraz bibliografii. Zbierane były następujące dane:
1. Stanowiska: nazwa, nazwa egipska, plan, nom, położenie geograficzne, lokalizacja (opis położenia), typ stanowiska, opis stanowiska, ludzie z czasów Hatszepsut powiązani ze stanowiskiem, zabytki powiązane z danym stanowiskiem, misje aktualnie działające wraz ze stronami internetowymi misji, historia badań na stanowisku, bibliografia oraz słowa kluczowe definiujące stanowisko.
W ramach kwerendy zebranych zostało 169 stanowisk wraz z wydzielonymi partiami stanowisk, z czego 35 stanowisk głównych.
2. Sceny zachowane na ścianach świątyń i grobowców z czasów panowania Hatszepsut: nazwa sceny, temat, rysunek/zdjęcie, powiązanie sceny z konkretnym stanowiskiem lub jego wydzieloną częścią, ludzie przedstawieni w danej scenie, bloki publikowane jako osobne obiekty stanowiące element sceny, bibliografia, słowa kluczowe definiujące scenę.
Do bazy wprowadzone zostały 164 sceny.
3. Obiekty: nazwa, kategoria obiektu, typ obiektu, rodzaj kolekcji, dane odnośnie muzeum lub aukcji, link do strony obiektu na stronie muzeum, wymiary, materiał, stanowisko, rysunek/zdjęcie, opis, historia, komentarz, ludzie związani z obiektem, bibliografia, słowa kluczowe definiujące obiekt.
Do bazy wprowadzonych zostało 606 obiektów.
4. Ludzie: imiona, płeć, rysunek/zdjęcie, tytulatura, rodzina, obiekty związane z daną osobą, sceny przedstawiające lub wzmiankujące daną osobę, stanowiska związane z daną osobą, grobowiec, bibliografia, słowa kluczowe definiujące daną osobę.
Do bazy wprowadzonych zostało 178 osób.
5. Bibliografia: autor/edytor, tytuł, nazwa i numer serii, miejsce i rok wydania, link do strony, gdy publikacja jest dostępna w internecie wraz z informacją, czy dostęp jest darmowy, czy płatny, słowa kluczowe definiujące publikację, dla artykułów/rozdziałów także strony, plansze, figury.
Do bazy wprowadzone zostały 432 pozycje bibliograficzne.
Tak skomplikowana wzajemnie powiązana baza danych pozwala na stawianie ogromnej liczby zapytań i w tym celu skonstruowana została rozbudowana wyszukiwarka.
Zaletą strony jest połączenie materiału zebranego w bazach danych z zakładkami analitycznymi, które mają charakter publikacji naukowych, zawierają przypisy oraz bibliografię. Ta część projektu podsumowuje badania nad problemem prowincji w czasach Hatszepsut. W przyszłości zaś będzie możliwe stworzenie obrazu całego państwa okresu Hatszepsut, społeczeństwa i administracji wraz ze szczegółową analizą architektury i zabytków.
Prace badawcze
W ramach studiów nad prowincją egipską w czasach Hatszepsut powstały dwa artykuły. Pierwszy z nich, "The Legacy of Senwosret I During the Reign of Hatshepsut and Thutmose III", wskazuje na kierunek inspiracji, jakie czerpała Hatszepsut wprowadzając nowy porządek w kraju. Drugi natomiast, "Rebirth of temples under the rule of Hatshepsut and Thutmose III: Vocabulary", pokazuje szczegółowo jeden z elementów odnowy kraju, jakim była odbudowa świątyń i jej znaczenie dla ideologii władzy. Pierwszy z tych artykułów stanowi wstęp do pokazania działań Hatszepsut szczególnie silnie widocznych na terenie prowincji. Prace restauracyjne przeprowadzone na wielką skalę na terenie całego państwa w okresie odrodzenia, w? m mswt, za rządów Sezostrisa I stały się punktem odniesienia dla Hatszepsut i Totmesa III, kiedy to pięć wieków później stanęli przed takim samym wyzwaniem. Odrodzenie to, jak się wydaje, dotyczyło w głównej mierze architektury sakralnej i to temu tematowi poświęcony jest drugi artykuł. Do tej pory nie powstało jeszcze opracowanie, które by pokazywało, jak dużą wiedzę w kontekście prac budowlanych okresu Hatszepsut można czerpać z przekazów zawartych w tekstach z epoki, ze szczególnym uwzględnieniem tekstów królewskich. Dzięki nim możliwe jest odtworzenie wielkiego procesu odnowy i rekonstrukcji kraju, które wsparte badaniami archeologicznymi pokazuje ogromny zasięg działań. Hatszepsut, a także kontynuującego jej dzieło Totmesa III. Władcy ci odbudowali, jak się wydaje, wszystkie świątynie na terenie całego Egiptu, zmieniając przy tym rodzaj budulca z wapienia na piaskowiec.
Wyniki badań przeprowadzonych w ramach grantu zostały ujęte w bazach danych oraz w studiach z aparatem krytycznym umieszczonych na stronie internetowej w formie zakładek. Z podobną starannością potraktowane zostały pojedyncze znaleziska, jak i całe stanowiska. Opisy zamieszczone w bazach danych podsumowują studia przeprowadzone nad pojedynczymi tematami zbierając i komentując najnowszą literaturę przedmiotu. Udało się zweryfikować założenia, jakie postawione zostały na początku studiów nad tematem prowincji w czasach Hatszepsut.
Osadnictwo oraz związane z istnieniem osad pochówki możliwe były do przebadania w minimalnym zakresie z uwagi na bardzo małą liczbę stanowisk, które można w sposób pewny datować na okres rządów królowej. Zakres badań mógł być szerszy dzięki włączeniu stanowisk, na których dało się zaobserwować ciągłość osadniczą bądź ciągłość pochówków. Priorytetem polityki Hatszepsut nie był rozwój osad, chociaż pokojowe działania pozwoliły na ich stabilny, choć krótkotrwały rozkwit. Wydaje się, że już pod koniec rządów Totmesa III część stanowisk została opuszczona i powrót ludności jest odnotowany na tych stanowiskach dopiero w okresie ramessydzkim. Być może najistotniejszą przyczyną migracji ludności były tu zmiany klimatu. Za rządów Hatszepsut skrystalizowały się zmiany w sposobie zarządzania państwem. Już z samym początkiem 18 dynastii najważniejsze funkcje w państwie zaczęły być przekazywane w obrębie tych samych rodzin. Taki stan rzeczy był kontynuowany za Hatszepsut. Z drugiej strony tytuły kapłańskie, ale także administracyjne na prowincji są często jedynie dodatkiem do szeregu tytułów tebańskich,
czego wyrazistym przykładem jest kariera Senenmuta, co wskazywać by mogło na potrzebę promocji urzędników spoza utrwalonego, dziedzicznego systemu administracji. Urzędnicy aktywnie uczestniczący w procesie kreowania nowej rzeczywistości kultowej zostają nagrodzeni fundacją kaplic w kamieniołomach w Gebel es-Silsila, możliwością pozostawiania przedstawień we wszystkich świątyniach bóstw (Senenmut), czy też wstawiania własnych posągów i stel w obrębie świątyń. Wraz z rozszerzeniem aktywności budowlanej Hatszepsut zaczęła zmieniać się również organizacja prac budowlanych, nad którymi nadzór zaczął być bardziej scentralizowany.
Największym projektem Hatszepsut, zarówno na prowincji jak i w Tebach i Nubii była przebudowa założeń sakralnych przy użyciu nowego budulca, jakim był piaskowiec. W tym celu Hatszepsut na wielką skalę rozpoczęła wydobycie tego materiału w kamieniołomach w Gebel es-Silsila, które obsługiwały cały obszar prowincji i Teb (na terenie Nubii używany był lokalny rodzaj piaskowca). Surowca tego poszukiwano za panowania Hatszepsut również w innych rejonach, np. w Wadi Szatt er-Regal. Na potrzeby wyposażenia świątyń poszukiwane były obok materiałów budowlanych także kamienie szlachetne, m.in. turkus w Wadi Maghara i złoto w Koptos. Należy również odnotować pojawienie się nowego typu świątyń lokowanych w przysposobionych do tego celu grotach będących pozostałościami po wyczerpanych już kamieniołomach (Batn el-Baqara, Speos Artemidos, a także prywatne kaplice w Gebel es-Silsila).
Na podstawie dostępnej wiedzy należy stwierdzić, że większość uchwytnych zarówno w tekstach, jak i w materiałach archeologicznych działań królowej miało na celu odbudowę i wzbogacenie ośrodków kultowych.
Realizowane cele
Wydaje się, że wraz z zapotrzebowaniem na budulec, zaczęło się także odkrywanie nowych szlaków komunikacyjnych. Częściowo zaprzestano użytkowania używanych z powodzeniem w okresie Średniego Państwa portów morskich, gdzie mimo usilnych poszukiwań do dzisiaj nie zostały znalezione ślady działalności w okresie rządów Hatszepsut. Wiadomo, że część ekspedycji, m.in. do krainy Punt czy też po turkusy z Wadi Maghara była wyprawiana drogą morską, ale do dzisiaj nie udało się zlokalizować portów, które do tego celu służyły.
Wydaje się, że wszystkie wyznaczone w projekcie cele udało się zrealizować. Głównym zadaniem było odtworzenie obrazu prowincji Egiptu w czasach Hatszepsut na podstawie dostępnego materiału archeologicznego, epigraficznego i ikonograficznego. Opracowanie badań dostępne jest na stronie internetowej hatshepsut.pl, przede wszystkim w formie opisów poszczególnych stanowisk, scen, zabytków, czy postaci historycznych, ale także w artykułach podsumowujących. O ile o budownictwie za czasów Hatszepsut, szczególnie zaś budownictwie w ramach królewskich projektów budowlanych wiadomo dość dużo, o tyle rekonstrukcja społeczeństwa egipskiego możliwa była w ograniczonym zakresie. W pierwszej kolejności wynika to z faktu, że zachowanych jest zbyt mało cmentarzysk, a jeszcze mniej stanowisk osadniczych, które mogłyby dostarczyć informacji na temat struktury społeczeństwa.
Dodatkowo obecność artefaktów Hatszepsut na stanowiskach osadniczych oraz na cmentarzyskach niższych warstw społecznych uchwytna jest w bardzo niewielkim stopniu. Pod uwagę wzięte zostały więc również te stanowiska, gdzie mimo braku jakichkolwiek informacji o samej królowej dało się zaobserwować ciągłość osadniczą lub ciągłość pochówków od czasów Totmesa I po rządy Totmesa III.
Dwa cele szczegółowe, jakimi było skatalogowanie całego opublikowanego materiału archeologicznego dotyczącego prowincji Egiptu w czasach Hatszepsut oraz udostępnienie tych wyników międzynarodowemu środowisku naukowemu, udało się zrealizować całkowicie. W tym celu powstała zaplanowana w projekcie strona internetowa hatshepsut.pl. Do tej pory klasyczna pozycja B. Porter i R.L.B. Moss "Topographical Bibliography of Ancient Egyptian Hieroglyphic Texts, Reliefs, and Paintings" oferowała badaczom szczegółowe zestawienie literatury w układzie topograficznym. Strona hatshepsut.pl dzięki skolekcjonowaniu w jednym miejscu nie tylko danych bibliograficznych, ale również dzięki części opisowej oraz wzajemnym powiązaniu danych wewnątrz baz danych i powiązaniu zebranego materiału z różnymi stronami zewnętrznymi, znacznie powiększa możliwości badawcze. Dodatkowo dużym
ułatwieniem dla badacza oraz umożliwieniem szybkiej weryfikacji podanych na stronie informacji jest, o ile to tylko było możliwe, powiązanie poszczególnych tytułów publikacji z ich wersjami cyfrowymi udostępnionymi w internecie.
Dodatkową wartością pracy jest stworzenie systemu, który sprawdzi się przy prowadzeniu badań nad innymi rejonami świata objętego aktywnością Hatszepsut, w szczególności Nubii, ale także i stołecznych Teb. Tak więc wypracowane na potrzeby projektu narzędzia badawcze mogą być z powodzeniem stosowane również dla innych projektów.
W mniejszym stopniu niż to było planowane, udało się przeprowadzić kwerendę w terenie, co było związane z sytuacją polityczną na terenie Egiptu. W trakcie zaplanowanego na wiosnę pobytu w Egipcie wybuchły bowiem zamieszki na terenie całego kraju po skazaniu 500 osób na karę śmierci, niemożliwe okazało się dotarcie na Synaj i do Środkowego Egiptu. Czas, który miał być poświęcony na te podróże wykorzystany został na lepsze poznanie stanowisk w Górnym Egipcie, dyskusje i konsultacje w terenie z badaczami zajmującymi się okresem Nowego Państwa, a także na pobyt w bibliotekach, dzięki czemu zaplanowany wyjazd do Berlina w celu skorzystania z bibliotek okazał się niepotrzebny.
Wpływ na dyscyplinę
Stworzenie narzędzia ogólnie dostępnego i prezentującego najnowszy stan wiedzy na temat czasów Hatszepsut jest niezwykle istotne dla studiów nad Egiptem starożytnym. Wytycza bowiem nowy sposób prowadzenia kwerendy naukowej poprzez możliwość natychmiastowego sprawdzenia podanych informacji przez zastosowanie linków do źródeł zewnętrznych (stron muzeów, misji, wreszcie stron z publikacjami). Pozwala to w sposób znacznie bardziej efektywny realizować najważniejsze etapy pracy naukowej, tj. analizę i syntezę. Strona internetowa pozwala z jednej strony na szybkie wyszukanie każdej informacji, z drugiej zaś strony na jej weryfikację. Największą zaletą jest dostęp otwarty dla środowiska międzynarodowego oraz zasugerowana możliwość korekty informacji, nadsyłania komentarzy i w dalszej perspektywie współtworzenia strony przez badaczy z całego świata. Ponieważ projekt dopiero powstał, trudno w tym momencie ocenić odzew ze strony świata naukowego. Należy podkreślić, że projekt jest rozwojowy, szerszy w swym zamyśle. Poza opisaniem prowincji w czasach Hatszepsut, które było pierwszym etapem prac, następne projekty obejmą całe państwo pod rządami królowej. Tak zaprojektowana strona internetowa jest unikalna i nie powstała dotychczas na polu archeologii Egiptu.
Opisanie obrazu prowincji za rządów Hatszepsut było niezwykle ważne dla zrozumienia zakresu działań królowej, ale przede wszystkim jako uzupełnienie najmniej do tej pory zrozumianego aspektu jej rządów. O ile działalności Hatszepsut w Tebach poświęcone były liczne studia, a także podejmowane były próby opisania jej aktywności na terenie Nubii, o tyle prowincja Egiptu pozostawała wciąż nieznana, nie objęta systematycznymi badaniami wychodzącymi poza opis pojedynczych stanowisk czy zagadnień. Stąd holistyczne studia nad tak zarysowanym tematem uzupełniły tę lukę. Pozwoliły też na zweryfikowanie wielu tez stawianych do tej pory przez badaczy, a przede wszystkim zanegowanie nie mającej podstaw koncepcji braku zainteresowania Hatszepsut prowincją.
Wyniki badań:
Publikacje:
Rebirth of Temples under the Rule of Hatshepsut and Thutmose III: Vocabulary, Études et Travaux XXVIII, 2015, 29-58
The Legacy of Senwosret I During the Reign of Hatshepsut and Thutmose III, Études et Travaux XXVII, 2014, 161-178
Popularyzacja:
XIX Festiwal Nauki, Pałac Staszica, 26 września 2015: prezentacja "Projekty budowlane na prowincji Egiptu za rządów królowej Hatszepsut"
Strona internetowa: